Ὁ Ξέρξης, ἡ Ἐσθήρ καὶ ὁ Μαρδοχαῖος
Μία σχέσις ποὺ λίγοι ἔκατσαν νὰ ξεδιαλύνουν, εἶναι ἡ περίεργη σχέσις τῆς Ἐσθῆρ, τοῦ Ξέρξου καὶ τοῦ Μαρδοχαίου.
Ἀπὸ αὐτὴν καὶ μόνον τὴν σχέσι ἀντιλαμβανόμαστε πόσο βαθὺ καὶ πόσο παλαιὸ εἶναι τὸ μίσος κάποιων κατὰ Ἑλλήνων.
Ὑπάρχει λόγος. Ἀλλὰ εἶναι ἀκόμη πιὸ δύσκολο κάποιος νὰ ἀποφασίσῃ νὰ τὸν ἀναζητήσῃ, διότι αὐτὴ ἡ ῥημάδα ἡ ἐκπαίδευσι ποὺ μᾶς ἔχουν κάνει δὲν ἀφήνει καὶ πάρα πολλὰ περιθώρια γιὰ ἔρευνες.
Ὁ Μιχάλης Καλόπουλος ὅμως εἶναι ἀπὸ τοὺς σοβαροτέρους ἐρευνητὲς ποὺ διαθέτουμε. Προσωπικῶς «κυνηγῶ» τὰ κείμενά του μετὰ μανίας.
Δῶστε μεγάλην προσοχὴ στὴν σχέσι ποὺ καταγράφεται. Εἶναι σημεῖον ἀναφορᾶς πολλῶν ἄλλων καταστάσεων ποὺ ἀκολούθησαν.
Φιλονόη.
Το ενδιαφέρον μας λοιπόν, για τον βασιλικό σύντροφο της Εσθήρ κορυφώνεται, όταν συνειδητοποιούμε, ότι αυτός, ο Ξέρξης Α΄, είναι ο βασιλιάς των Περσών, που απείλησε με αφανισμό ολόκληρο τον Μεσογειακό πολιτισμό, φέρνοντας μια ασύλληπτη σε μέγεθος στρατιά κατά των Ελλήνων!
Ο Γ. Δ. Καψάλης γράφει: «Ξέρξης Α΄ βασιλεύς της Περσίας, διεδέχθη τον πατέρα του Δαρείο το 486 π.Χ. Νέος εξαίρετου κάλλους και μεγαλοπρεπής στην όψη… Δεν διέθετε πολεμικό ζήλο και απολάμβανε την ζωή στους κήπους των Σούσων. Η βασιλική όμως αξιοπρέπεια, του επέβαλε να συνεχίσει τον πόλεμο του πατρός του κατά της Αιγύπτου, και της επαναστατημένης Βαβυλώνας. Στο τρίτο έτος της βασιλείας του ευρέθη μεταξύ δύο παρατάξεων (για την καθυπόταξη ή μη της Ελλάδος)… της φιλοπολεμικής (παράταξης) που εκπροσωπούσε ο στρατηγός του Μαρδόνιος και της φιλειρηνικής (παράταξης) στην οποία προΐστατο ο Αρτάβανος ο θειος του Ξέρξη και αδελφός του πατρός του Δαρείου. Ο Ξέρξης δεν άργησε όμως να παρασυρθεί από το φιλοπόλεμο ρεύμα διότι και άλλοι παράγοντες συνετέλεσαν εις τούτο… (θα δούμε σε λίγο, ποιοί ενδεχομένως είναι αυτοί οι "άλλοι παράγοντες" που υπονοούνται εδώ, αλλά δεν κατονομάζονται). Μετά την μεγάλη απόφαση (της εκστρατείας κατά της Ελλάδος), οι προετοιμασίες (στρατολογήσεις) διήρκεσαν πλέον των τριών ετών». Και τελειώνει ο εν λόγω καθηγητής βεβαιώνοντας κι αυτός με την σειρά του ότι, αυτός είναι ιστορικά ο σύντροφος της Εσθήρ: «το τέλος του βασιλέα Ξέρξη (Α΄) ήταν επαίσχυντο, εξώκειλε σε κάθε είδος ακολασίες… Στην Παλαιά Διαθήκη είναι γνωστός με το όνομα Αχασβερός, στον οποίο αναφέρεται και η ιστορία της Εσθήρ».
Η περιγραφή της καθόδου της στρατιάς του Ξέρξη στην Ελλάδα από τον Ηρόδοτο, είναι συγκλονιστική. Ποτάμια στερεύουν και λίμνες αποξηραίνονται από τις ανυπολόγιστες ανάγκες σε τροφή και νερό, του τεράστιου συρφετού των ανθρώπων και των ζώων μεταφοράς, που έρχονται από τα βάθη της πολυάνθρωπης Ασίας, για να αφανίσουν μια για πάντα τον αρχαίο πολιτισμό των Μεσογειακών Ελλήνων.
Στο διάβα της η περσική στρατιά αφανίζει τα υλικά αποθέματα ολόκληρων φυλών και λαών, για να εξασφαλισθεί ένα μοναδικό γεύμα στην μεγαλύτερη στρατιά όλων των εποχών! Απ’ όπου περνάει, οι υποτελείς λαοί συνεισφέρουν υποχρεωτικά, στρατό και εφόδια, αυξάνοντας την έκταση της δύναμής του, πέρα από κάθε φαντασία. Η ταυτόχρονη στρατοπέδευσή τους απ’ την πόλη Θέρμη (σημερινή Θεσσαλονίκη) μέχρι τον ποταμό Αξιό και η αποστράγγιση τού ποταμού Εχέδωρου (σημερινού Γαλλικού (;!) ποταμού) για τις ανάγκες υδροδότησης των στρατιωτών του, δείχνουν το μέγεθος της κολοσσιαίας αυτής στρατιάς. (Ηρόδ. 7.124).
Δεν θα αναφερθούμε σε άλλες λεπτομέρειες της περσικής στρατιάς, εκτός από δύο περιπτώσεις, που προσωπογραφούν έντονα τον ανεγκέφαλο αυτόν Πέρση βασιλιά, που επικεφαλής ενός χείμαρου ασιατικής λάσπης, έρχεται να καταπλακώσει την μάννα του πολιτισμού Ελλάδα.
Η πρώτη περίπτωση, είναι η γνωστή καταμαστίγωση των υδάτων του Ελλησπόντου και η ρίψη αλυσίδων στην κοίτη του εις ένδειξη καθυπόταξης των υδάτων. Ηρόδ. 7.35. Και μια δεύτερη, που υπογραμμίζει ανατριχιαστικά το επίπεδο της περσικής βαρβαρότητας και της απίστευτης δεισιδαιμονίας! Για την δεύτερη αυτή περίπτωση διαβάζουμε: «διαβαίνοντας την γέφυρα του Στρυμόνα στην θέση εννέα οδοί (στην σημερινή Αμφίπολη) αναζητώντας αίσιους οιωνούς, κατάχωσαν στην γη ζωντανούς, εννέα παλικάρια και εννέα κοπέλες του ντόπιου πληθυσμού»! Ηρόδ. 7.114.
Αυτός λοιπόν είναι κατά την έρευνά μας, ο "σύζυγος" της Εσθήρ, που από "θεία δίκη" θαρρείς, μπροστά στην ανδρεία και την ευφυΐα των τότε Ελλήνων, υπέστη τις ταπεινωτικότερες ήττες της παγκόσμιας ιστορίας, όπως στήν ανεπανάληπτη στα παγκόσμια χρονικά ηρωική μάχη των Θερμοπυλών, όπου ο γιγαντόψυχος Λεωνίδας, ο βασιλιάς της Σπάρτης, ημίθεος μεταξύ λεόντων, με τους τριακόσιους μαχητές του και ελάχιστους ακόμα Θεσπιείς, φτύνοντας κατάμουτρα τον θάνατο, κατέλαβαν τις παγκόσμιες κορυφές ανδρείας, απαντώντας περιφρονητικά στην ασιατική πλημμυρίδα, με το ανεπανάληπτο: «μολών λαβέ».
Στους ήρωες αυτούς, στους οποίους ο παγκόσμιος πολιτισμός θα αποδίδει αιώνια τιμές αξεπέραστης ανδρείας, χρωστάμε την επιβίωση της κλασσικής αρχαιότητας, με όλα όσα αυτό σημαίνει! Οι άνδρες αυτοί έκαναν κυριολεκτικά επίδειξη περιφρόνησης στον θάνατο και ξάφνιασαν τον υπεράριθμο αντίπαλο, με την αξεπέραστη θυσιαστική τους ανδρεία. Αν και απλοί πολεμιστές, μαχόμενοι κόντρα στο ανέφικτο, έγιναν οι μέγιστοι προστάτες του πολιτισμού, για τους οποίους ο Ηρόδοτος αποδίδοντας ύστατο φόρο τιμής έγραψε:«εγώ έψαξα έμαθα και μάλιστα γνωρίζω τα ονόματά τους»! Ηρόδ.7.224. Καταλήγοντας: «πολλοί μεν άνθρωποι, άνδρες δε ολίγοι». Ηρόδ.7.210.10.
Μετά την τρομακτική ψυχολογική ήττα του Ξέρξη στις Θερμοπύλες, όπου ελάχιστοι ψυχωμένοι Έλληνες, σκότωσαν 22.000 Πέρσες, ακολούθησε αργότερα και για τον ογκώδη στόλο του η εξευτελιστική ήττα στη ναυμαχία της Σαλαμίνος, από τον δαιμόνιο Θεμιστοκλή! Τελικά, ο στρατηλάτης της συμφοράς, ο Ξέρξης Α΄, ο του Δαρείου γιος, το ‘βαλε στα πόδια σαν λαγός, για να προλάβει άθικτη την γέφυρα στα στενά του Βοσπόρου και να επιστρέψει κυριολεκτικά σαν κυνηγημένος, ξανά στην αυλική ασφάλεια και τις βασιλικές ηδονές του στην Περσία. Το όνειρο της κατάκτησης των Ελλήνων, συντρίφθηκε οριστικά με την ήττα αργότερα και τού στρατηγού του Μαρδόνιου στις Πλαταιές.
Πέρα όμως απ’ τα ιστορικά αυτά δεδομένα, που είναι λίγο-πολύ γνωστά, εξαιρετικό νομίζω ενδιαφέρον παρουσιάζει, ο τρόπος που ο συγκεκριμένος Ξέρξης έλαβε την τελική απόφαση της συγκεκριμένης εκστρατείας του κατά της Ελλάδος!
Ο Ηρόδοτος, αφηγούμενος κάποιες ανεξήγητες εμπειρίες, που βάρυναν οριστικά στην τελική του απόφαση, μας παρέδωσε συγκλονιστικές λεπτομέρειες! Εντείνοντας λοιπόν την προσοχή μας, διαβάζουμε στον Ηρόδοτο:«αρχικά ο Ξέρξης δεν εκδήλωνε με κανένα τρόπο διάθεση να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδος… και συγκέντρωνε στρατό (μόνο) εναντίον της Αιγύπτου. Στην αυλή του όμως, βρισκόταν και ασκούσε πάνω του μεγάλη επιρροή ο Μαρδόνιος, ο γιος του Γωβρύα, εξάδελφος του Ξέρξη και γιος της αδελφής του Δαρείου, που δεν άφηνε ευκαιρία να μην του πει: βασιλιά μου δεν γίνεται να μην τιμωρήσουμε τους Αθηναίους… με τον καιρό ο Ξέρξης πείστηκε να εκστρατεύσει εναντίον της Ελλάδος. Αυτός ήταν ο δεύτερος χρόνος από τον θάνατο του Δαρείου, πρώτα όμως εκστράτευσε εναντίον των (επαναστατημένων) Αιγυπτίων. Αφού δε τους υπέταξε, οργάνωσε σύναξη των πρώτων ανάμεσα στους Πέρσες». Ηρόδ.7.5-7.
Ενώ λοιπόν ο Ξέρξης είχε παρασυρθεί από τους φιλοπόλεμους της αυλής και μάλιστα είχε δώσει εντολές προετοιμασίας, σε μια συζήτηση, ο συνετός θείος του ο Αρτάβανος, που έζησε από κοντά και τις εκστρατείες τού πατέρα του Δαρείου, τού είπε πως: «οι Έλληνες είναι πολύ πιο γενναίοι από τους Σκύθες και ασυναγώνιστοι σε στεριά και θάλασσα». Ηρόδ.7.10.18.
Επικαλούμενος μάλιστα ο γηραιός αξιωματούχος, προγενέστερες αποτυχίες των Περσών κατά των Ελλήνων και των Σκυθών, τού εξήγησε, ότι, ακόμα και η γέφυρα με την οποία ήταν αναγκασμένοι να ζεύξουν τον Βόσπορο, αποτελούσε ένα πρόσθετο κίνδυνο αφανισμού, αφού σε περίπτωση ήττας, σε ξηρά ή θάλασσα, οι Έλληνες καταστρέφοντας την γεφύρωση Ασίας και Ευρώπης, θα απέκοπταν οριστικά τον δρόμο της επιστροφής των στρατευμάτων του προς την ασφάλεια της Ασίας.
Φαίνεται πως ο έμπειρος αξιωματούχος, κατάφερε τελικά να βάλει οριστικά τον Ξέρξη σε σκέψεις ματαίωσης, ή αναβολής: «ύστερα έπεσε η νύχτα και όσο το γυρόφερνε στο μυαλό του (ο Ξέρξης) όλο και συνειδητοποιούσε πως δεν ήταν για το καλό του η εκστρατεία εναντίον των Ελλήνων. Όταν δε κατέληξε σ’ αυτήν την απόφαση, τον πήρε ο ύπνος, και τότε, σε κάποια ώρα της νύχτας, όπως διηγούνται οι Πέρσες, είδε ένα τέτοιο όνειρο, ένας ψηλός, όμορφος άνδρας, στάθηκε πάνω απ’ το κεφάλι του και του είπε: βασιλιά των Περσών, αλλάζεις απόφαση, να μην οδηγήσεις το στρατό σου εναντίον της Ελλάδος, τώρα μάλιστα που παράγγειλες να συγκεντρώσουν στρατό; Λοιπόν δεν κάνεις καλά που αλλάζεις απόφαση κι ούτε θα βρεθεί άνθρωπος να συμφωνήσει μαζί σου, ακολούθησε λοιπόν τώρα τον δρόμο που σου δείχνει η απόφαση που πήρες την ημέρα».Ηρόδ.7.11-12.
Το παράξενο αυτό όνειρο, μας θυμίζει έντονα τις νυχτερινές απειλές των "αγγέλων" της Π. Διαθήκης, που «κατ’ όναρ» και «εν ύπνω» επέβαλαν στα αθώα θύματα, εμφυσώντας τον τρόμο της συμμόρφωσης στις υποδείξεις και τις απαιτήσεις των πατριαρχών!
Ο Ξέρξης όμως, την πρώτη αυτή φορά δεν έδωσε ιδιαίτερη σημασία στο όνειρό του. Έτσι την επαύριο ζήτησε από τους συνεργάτες του να πάψουν να τον επηρεάζουν στην κατεύθυνση της εκστράτευσης και να ματαιώσουν κάθε προετοιμασία λέγοντας: «αν και όσοι με παρακινούν να κάνω την εκστρατεία (κατά των Ελλήνων) δεν λείπουν στιγμή από κοντά μου… Όταν όμως άκουσα την γνώμη του Αρτάβανου, αποφάσισα να ακολουθήσω την γνώμη του. Λοιπόν, από την ώρα αυτή, αλλάζω απόφαση και δεν θα εκστρατεύσω εναντίον της Ελλάδος, χαρείτε λοιπόν την ησυχία σας. Τότε οι Πέρσες που τά ‘κουσαν αυτά, έπεσαν καταχαρούμενοι και τον προσκύνησαν.
Όταν όμως ξανάπεσε η νύχτα, το ίδιο όνειρο, στάθηκε ξανά πάνω απ’ το κεφάλι του κοιμώμενου (κείμ.: κατυπνωμένου) Ξέρξη, και του έλεγε. Γιε του Δαρείου, φανερά τώρα πια μπροστά στους Πέρσες αποκήρυξες την εκστρατεία (κατά των Ελλήνων) και καμμία σημασία δεν έδωσες στα λόγια μου. Βάλτο λοιπόν καλά στο μυαλό σου, αν δεν εκστρατεύσεις αμέσως (!) να πως θα καταλήξεις. Όπως μέσα σε λίγο καιρό έγινες μέγας και πολύς, έτσι γρήγορα θα γίνεις ταπεινός και ασήμαντος».
Ο Ξέρξης κατατρόμαξε και ανάστατος πετάχτηκε απ’ το κρεβάτι του και κάλεσε αμέσως τον Αρτάβανο. Όταν εκείνος έφτασε, ο Ξέρξης του είπε. Αρτάβανε, εγώ την πρώτη στιγμή, στην φρόνιμη συμβουλή σου απάντησα με χαμένα λόγια, ύστερα όμως άλλαξα γνώμη και πήρα απόφαση να κάνω κατά την συμβουλή σου. Θέλω λοιπόν να το κάνω, (δηλαδή να μην εκστρατεύσω κατά της Ελλάδος) μα δεν μπορώ, γιατί απ’ την ώρα που άλλαξα γνώμη και απόφαση, ένα φάντασμα έρχεται και ξανάρχεται στα όνειρά μου, που κάθε άλλο παρά επιδοκιμάζει την απόφασή μου αυτή. Μάλιστα, τώρα δα με κατατρόμαξε με απειλές.
Αν λοιπόν είναι θεός που μου το στέλνει και μόνο κάνοντας την εκστρατεία εναντίον της Ελλάδος ευχαριστηθεί, τότε σκέφτομαι πως το ίδιο ετούτο όνειρο θά ‘ρθει πετώντας και σε σένα. Λέω μάλιστα με τον νου μου, πως αυτό μπορεί να γίνει, (μόνο) αν φορέσεις την στολή μου και καθίσεις στον θρόνο μου και ύστερα πας να κοιμηθείς στο κρεβάτι μου». Ηρόδ.7.13-15.
Ο Αρτάβανος, δεν τον πίστεψε και του απάντησε με φρόνηση, πως: τα όνειρα δεν είναι παρά οι επιθυμίες και οι σκέψεις της ημέρας και δεν έχουν καμμία σχέση με θεό. Είσαι όμως βασιλιάς (του είπε), και μπορείς να πάρεις όποια απόφαση θέλεις, χωρίς να αναζητάς δικαιολογίες. Του είπε μάλιστα και μια όμορφη παροιμία, πως: και η θάλασσα, πολλές φορές λέει πως θέλει να δείξει τον καλό της εαυτό, μα δεν την αφήνει λέει ήσυχη ο αέρας! Έτσι και σένα, σε σπρώχνουν στην πλάνη οι κακές συναναστροφές σου».
Στην περίεργη πρόταση, να υποκριθεί ο Αρτάβανος για μια μέρα τον βασιλιά, για (να μπορέσει) να τον επισκεφθεί… το όνειρο, ο μυαλωμένος Αρτάβανος, μόνο που δεν πάτησε τα γέλια, λέγοντας του εντελώς προσγειωμένα, ότι τα όνειρα και οι θεοί που λένε ότι τα στέλνουν, δεν ξεγελιούνται από τα βασιλικά ρούχα και τις ψεύτικες τιμές που του προτείνει για μια μέρα!
Άλλωστε, συμπλήρωσε: «αν συνεχιστούν τα όνειρά σου βασιλιά μου, ακόμα και εγώ θα πω πως είναι από θεού». Βλέποντας όμως τον βασιλιά να επιμένει, δεν έχει λόγο να του αρνηθεί να παίξει στο θέατρο της συνάντησης με το "θεόσταλτο όνειρο": «Φόρεσε λοιπόν ο Αρτάβανος τα βασιλικά ρούχα και κάθισε στον θρόνο του Ξέρξη. Ύστερα όταν (το βράδυ) πήγε να κοιμηθεί στο βασιλικό κρεβάτι, την ώρα που τον είχε πάρει ο ύπνος, στάθηκε πάνω απ’ το κεφάλι και του Αρτάβανου το ίδιο όνειρο, που ερχόταν και ξαναρχόταν στον Ξέρξη. Και να τι του είπε: Εσύ είσαι λοιπόν εκείνος που βάλθηκε ν’ αποτρέψει τον Ξέρξη από την εκστρατεία εναντίον της Ελλάδος, τάχα από έγνοια γι αυτόν; Ούτε τώρα, ούτε στο μέλλον θα μείνεις ατιμώρητος, φέρνοντας εμπόδια σ’ αυτό που πρέπει να γίνει. Όσο για το τι θα πάθει οπωσδήποτε και ο ίδιος ο Ξέρξης αν με παρακούσει, έχει δηλωθεί σ’ αυτόν τον ίδιο.
Ο Αρτάβανος έβγαλε μια κραυγή και πετάχτηκε απ’ το κρεβάτι, γιατί το φάντασμα μετά τις απειλές, ήταν έτοιμο τα μάτια να του βγάλει με πυρωμένο σίδερο. Και αφού αφηγήθηκε στον Ξέρξη με λεπτομέρειες το όνειρο του είπε: Εγώ βασιλιά μου καθώς είδα με τα μάτια μου πολλές καταστροφές, είχα την γνώμη πως αν χαιρόσουν την ησυχία σου, θα σε μακάριζε όλος ο κόσμος. Επειδή όμως, απ’ ότι φαίνεται, μια θεϊκή δύναμη μας σπρώχνει, και τους Έλληνες θεόσταλτη καταστροφή τους περιμένει, κι εγώ λοιπόν από μόνος μου αλλάζω τώρα γνώμη κι απόφαση κι απ’ την μεριά σου ανακοίνωσε στους Πέρσες, τις εντολές που στέλνει ο θεός και δώσε διαταγή να εκτελέσουν όσα πρωτύτερα τους είχες παραγγείλει.
Έτσι σπρώχτηκε ο Ξέρξης στην απόφαση της εκστρατείας… και μετά απ’ όλα αυτά, τρίτο όνειρο του παρουσιάστηκε, πως στεφάνι ελιάς του φόρεσαν, που κατά τους Μάγους, σημάδι υποδούλωσης ήταν σ’ αυτόν ολόκληρου του κόσμου». Ηρόδ.7.16-19.
Πολλές φορές έχω την αίσθηση ότι ζούμε σ’ έναν κόσμο αδιατάρακτης μακαριότητας, παντοειδούς αφέλειας και πολυεπίπεδης απάθειας, γιατί, πώς αλλιώς μπορώ να περιγράψω τις απονευρωμένες αντιδράσεις όλων εκείνων των ανθρώπων, που διαβάζοντας αυτές τις αράδες, από τον πατέρα της ιστορίας Ηρόδοτο, δεν αισθάνθηκαν να τους διαπερνά ένα δριμύ ρίγος υποψιασμών;!
Δεν θα περίμενα βέβαια, να πεταχτούν, σαν τον Αρχιμήδη γυμνοί απ’ το χουζούρι της μπανιέρας τους, φωνάζοντας… εύρηκα, εύρηκα… πώς έσυραν τον Ξέρξη στην Ελλάδα! Αλλά νομίζω πως δεν θα ήταν διόλου υπερβολή, αν τους ζητούσαμε να σταθούν λίγο περισσότερο, εξερευνώντας στοχαστικά τις πιθανές εκδοχές, της εντελώς παράξενης αυτής περιγραφής, που βρίσκεται ακριβώς στην αφετηρία της πολυσήμαντης και πολύνεκρης Περσο-ελληνικής σύγκρουσης!
Μπορώ να δεχθώ, ότι στον μέσο αναγνώστη δεν γεννιούνται ερμηνευτικές υποψίες… τι συμβαίνει όμως με τους κατ’ επάγγελμα ιστορικούς; Γιατί παρακάμπτουν τέτοιες κραυγαλέες εκδοχές; Γιατί δεν προβληματίζονται; "Κανείς" δεν θα μπορέσει να μου εξηγήσει ικανοποιητικά, αυτή την μαζική στροφή των "ειδικών", στην επιφανειακή και την συμβατική ερμηνεία των ιστορικών μας δεδομένων, που νομίζω πιά, πως εγγίζει επικίνδυνα τα όρια της αυτοαχρήστευσης. Θα ‘λεγε κανείς, πως δεν μας ενδιαφέρει καθόλου να προχωρήσουμε τους υποψιασμούς μας πέρα απ’ τα συνηθισμένα όριά τους!
Αλήθεια, τι μας υποχρεώνει να δεχθούμε ότι ο Ηρόδοτος στην παραπάνω περιγραφή υπερβάλει ή ψεύδεται; Ότι τα περί ονείρων απλώς τα φαντάσθηκε και μόνο «χάριν δραματοποίησης» (όπως επιμένουν κάποιοι ιστορικοί) ενσωμάτωσε την εκπληκτική αυτή ονειρο-χειραγώγηση του σημαντικότερου Περσο-ελληνικού πολέμου;
Γιατί είναι προτιμότερο να δεχθούμε, ότι οι Πέρσες, που κατά δήλωση του Ηροδότου, του αφηγήθηκαν το περιστατικό ψεύδονται; Ή πως όλα αυτά, απλώς είναι υπερβολικά και παράδοξα, για να αποτελούν αληθινή αφετηρία τόσο σημαντικών εξελίξεων;
Αιώνες τώρα, έχουμε πράγματι δεχθεί αδιαμαρτύρητα μόνο τέτοιες χαριστικές και απαξιωτικές εξηγήσεις. Μήπως όμως, παραβλέπουμε τελικά το αυτονόητο και δεν θέλουμε να δούμε ότι παρόμοια "όνειρα" ήταν… και γιατί όχι… παραμένουν ακόμα, ο καλύτερος μηχανισμός χειραγώγησης της ιστορίας και η συνηθέστερη αιτία παντοειδούς "πολέμου"; Ποιός μας απαγορεύει να εξετάσουμε προσεκτικά και την εντελώς ύπουλη και ραδιούργα πλευρά του πράγματος; Μήπως, μέσα από την μόνιμη απαξίωση τέτοιων προεκτάσεων στην ιστορική έρευνα, "κάποιοι" στους πανεπιστημιακούς κύκλους, υπαγορεύουν έντεχνα ένα κλίμα ιστορικού καθωσπρεπισμού, αποκλείοντας έμμεσα τις "ακραίες" εξηγήσεις, ακριβώς για να μείνουν στο σκοτάδι οι δυνάμεις εκείνες που με αφανείς τρόπους όρισαν τις ιστορικές εξελίξεις;
Στο εννιάτομο έργο του Ηροδότου, εξετάζοντας δέκα περίπου αναφορές σε όνειρα, που σχεδόν αποτελούν και το σύνολο των αναφορών του στα όνειρα, διαπίστωσα, ότι καμμία άλλη περίπτωση, δεν έχει ούτε την έκταση (των 146 στοίχων!), που αφιερώνει ο Ηρόδοτος στην συγκεκριμένη περίπτωση, αλλά ούτε και το πλήθος των λεπτομερειών, που καθιστούν την περίπτωση αυτή εξόχως μοναδική, εξαιρετικά λειτουργική και οπωσδήποτε άκρως ενδιαφέρουσα! Γιατί πρέπει λοιπόν, αιώνες τώρα, να αποκλείεται, μονίμως, ασυζητητί και απολύτως, έστω και σαν αμυδρό ενδεχόμενο, η κυριολεκτική ερμηνεία της αφήγησης;
Στην δική μας περίπτωση, η κατά γράμμα (κυριολεκτική ) ερμηνεία της αφήγησης την οποία κατ’ επανάληψη επιχειρήσαμε, στην απόπειρα ερμηνείας των βιβλικών θαυμάτων, απέδωσε εκπληκτικά αποτελέσματα! Όταν λοιπόν προσεγγίζοντας οποιονδήποτε γρίφο, αποκλείουμε συνεχώς, έναν συγκεκριμένο τύπο ερμηνείας, (εδώ το ενδεχόμενο κυριολεξίας) χάνουμε την ευκαιρία να ερευνήσουμε τα ενδεχομένως αυθεντικά χαρακτηριστικά του γρίφου! Το αίνιγμα διαιωνίζεται γιατί οι πραγματικοί μηχανισμοί που το γέννησαν, παραμένουν αόρατοι.
Η αφήγηση μάλιστα του Ηρόδοτου, επανέρχεται στην ίδια αυτή ονειρική εμπειρία των δύο ανδρών, και καταγράφει μια αποκαλυπτική συνομιλία μεταξύ τους, που δείχνει ότι τρία τουλάχιστον χρόνια μετά, εκστρατεύοντας πια κατά της Ελλάδος, εξακολουθούν να θυμούνται και να συζητούν την καθοριστική σημασία των ονειρικών εκείνων πιέσεων, υπέρ της εκστρατείας: «Καθώς δε ο Ξέρξης αντίκριζε τον Ελλήσποντο που είχε σκεπαστεί εντελώς από καράβια και οι ακρογιαλιές του πέρα ως πέρα από ανθρώπους (στρατιώτες) δάκρυσε, μακάρισε εαυτόν και ύστερα… (ρώτησε) Αρτάβανε, μπροστά μας έχουμε σπουδαίες επιχειρήσεις, πες μου λοιπόν την αλήθεια, αν το όνειρο που είδες στον ύπνο σου δεν ήταν τόσο έντονο, (ξεκάθαρο, αληθινό, κείμ: η όψις του ενυπνίου μη ούτω εναργής) θα επέμενες στην πρώτη γνώμη σου, αποτρέποντάς με να εκστρατεύσω εναντίον της Ελλάδος ή (τελικά) θα άλλαζες γνώμη; Βασιλιά μου, (απάντησε με εξαιρετικό σκεπτικισμό ο Αρτάβανος) μακάρι να έχει την κατάληξη που θέλουμε, η οπτασία που παρουσιάστηκε στον ύπνο μου. Εγώ όμως, ακόμα και τώρα είμαι κυριευμένος από φόβο, τα ‘χω χαμένα και πολλά άλλα βάζω με το νου μου». Ηρόδ.7.47.
Δεν θα μάθουμε ποτέ τι ακριβώς εννοούσε μ’ αυτά τα τελευταία του λόγια ο σκεπτικιστής Αρτάβανος. Εμείς σημειώνουμε, ότι τρία ολόκληρα χρόνια μετά, τα δύο θύματα θυμούνται ακόμα! Θυμούνται και σχεδόν με τρόμο σχολιάζουν και παραδέχονται, ότι τα εφιαλτικά εκείνα "όνειρα" υπήρξαν το πραγματικό άγκιστρο, που κυριολεκτικά έσυρε τον Ξέρξη Α΄, στην περιπέτεια της εκστρατείας κατά των Ελλήνων.
Πότε συμβαίνουν όλα αυτά;
Υπάρχει όμως κάποια, έστω και υποτυπώδης χρονική ταύτιση, της δράσης των ηρώων του βιβλίου της Εσθήρ, με τον χρόνο που ο Ηρόδοτος τοποθετεί τους ανθελληνικούς ονειρικούς εκβιασμούς; Όπως καταλαβαίνετε η ερώτηση είναι άκρως ενδιαφέρουσα και δεν είναι καθόλου παράξενο που εμείς θα μπούμε στον πειρασμό να συγκρίνουμε τα χρονικά δεδομένα του βιβλίου της Εσθήρ με αυτά του Ηροδότου! Το αληθινά παράξενο και εντελώς ανεξήγητο είναι, το γιατί δεν έχουν γίνει προ πολλού, ένα πλήθος από ανάλογες σοβαρές ιστορικές μελέτες στο ίδιο θέμα!
Για να σχηματίσουμε μια στοιχειώδη εικόνα, πρέπει να σημειώσουμε κάποιες αφετηριακές χρονολογίες. Ο Ξέρξης λοιπόν, ανέλαβε την βασιλεία αμέσως μετά τον θάνατο του πατρός του Δαρείου, την άνοιξη του 486 π.Χ. Δύο χρόνια μετά και συγκεκριμένα «την άνοιξη του 484 π.Χ. εκστράτευσε κατά των επαναστατημένων Αιγυπτίων». Αφού επέστρεψε, έκανε μέγα επινίκιο συμπόσιο.
Τέσσερα χρόνια αργότερα, το έτος 480 π.Χ. ο Ξέρξης εκστράτευσε κατά των Ελλήνων, αφού προετοιμάσθηκε επί τρία περίπου χρόνια. Η απόφαση λοιπόν της εκστρατείας κατά των Ελλήνων, ελήφθη στον ενδιάμεσο χρόνο, ανάμεσα στο εορταστικό συμπόσιο της επιστροφής του από την Αίγυπτο και της τρίχρονης προετοιμασίας κατά της Ελλάδος, δηλαδή ανάμεσα στα έτη 484-483 π.Χ.
Για το συγκεκριμένο συμπόσιο του Ξέρξη, ο Ηρόδοτος γράφει: «στον δεύτερο χρόνο από τον θάνατο του Δαρείου, (άρα και στον δεύτερο χρόνο της βασιλείας του) αφού πρώτα εκστράτευσε εναντίον των (επαναστατημένων) Αιγυπτίων και τους υπέταξε, (επέστρεψε και) οργάνωσε σύναξη των πρώτων (αξιωματούχων) ανάμεσα στους Πέρσες». Ηρόδ.7.5-7.
Στο βιβλίο της Εσθήρ, το ίδιο περιστατικό αναφέρεται ως: «συμπόσιο εις πάντας τους άρχοντας αυτού (και τοποθετείται) στον τρίτο χρόνο της βασιλείας του (Ξέρξη)». Εσθ.1.3. Η διαφορά που εμφανίζεται εδώ, μπορεί να είναι πολύ μικρότερη του ενός έτους! Αν υποθέσουμε ότι ο Ηρόδοτος αναφέρεται στο τέλος του δεύτερου έτους και η Βίβλος στην αρχή του τρίτου έτους της βασιλείας του Ξέρξη, τότε η φαινομενική χρονική διαφορά σχεδόν εκμηδενίζεται!
Βίβλος λοιπόν και Ηρόδοτος, συμπίπτουν σχεδόν απόλυτα, ορίζοντας την αφετηρία των εξελίξεων, δηλαδή το συμπόσιο μετά την καθυπόταξη των Αιγυπτίων, κάπου στην αρχή του τρίτου έτους της βασιλείας του Ξέρξη άρα και στα έτη 484-483 π.Χ. Η σύμπτωση των δύο ανεξάρτητων κειμένων, είναι εκπληκτική.
Πότε όμως εμφανίζεται ο Μαρδοχαίος στο παλάτι του Ξέρξη; Στην αρχή του βιβλίου και στο κείμενο των Ο΄, (που απαλείφθηκε από τους Μασορίτες), διαβάζουμε, τα εξής αποκαλυπτικά: «την πρώτη μέρα του πρώτου μήνα (κείμ: τον μήνα Νισάν) του δευτέρου έτους της βασιλείας του (Αρτα)Ξέρξη, όνειρο είδε ο Μαρδοχαίος. Ο άνθρωπος αυτός (ο Μαρδοχαίος) ήταν Ιουδαίος, κατοικούσε στα Σούσα και ήταν άνθρωπος μέγας, υπηρετών στην αυλή του βασιλέως». Ο΄Εσθ.1.1α.
Ο Μαρδοχαίος λοιπόν ήταν στο παλάτι του Ξέρξη από την αρχή σχεδόν της βασιλείας του, αφού απ’ την αρχή του δευτέρου έτους της βασιλείας του Ξέρξη, υπηρετούσε ήδη στην αυλή του βασιλιά και είχε όλο τον χρόνο να εξοικειωθεί με την αυλική πραγματικότητα και να προετοιμάσει τον δρόμο της Εσθήρ, που εμφανίζεται στην ζωή του Ξέρξη όταν στις αρχές του τρίτου χρόνου της βασιλείας του και στο προαναφερθέν συμπόσιο, καθαιρείται η ανυπάκουη Αστίν και αντικαταστάτριά της, εκλέγεται η εκπαιδευμένη στον έρωτα από τον Μαρδοχαίο Εσθήρ!
Γνωρίζουμε επίσης, ότι μετά τα «θεία ενύπνια», (Ηρόδ.16.19), που επέβαλαν εκβιαστικά την απόφαση στον Ξέρξη, να εκστρατεύσει κατά της Ελλάδος, έως την τελική εκστρατεία, που συνέβη το 480 π.Χ, μεσολάβησαν τρία περίπου χρόνια προετοιμασίας. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι τα τρία τελευταία αυτά χρόνια, οι δύο συνωμότες, ο Μαρδοχαίος και η Εσθήρ, βρίσκονται κυριολεκτικά θρονιασμένοι, ο πρώτος στη θέση του υψηλόβαθμου αυλικού και η Εσθήρ στην αγκαλιά και στον κοιτώνα του Ξέρξη! Αυτός είναι και ο χρόνος που ο Ηρόδοτος τοποθετεί το μπαράζ των απειλητικών ονείρων, που υποχρέωσαν τον Ξέρξη να αρχίσει τις προετοιμασίες για την μεγαλύτερη επίθεση που δέχθηκε ποτέ το γένος των Ελλήνων!
Η αλήθεια είναι, ότι μετά την επαρκέστατη αυτή χρονική σύμπτωση, το βιβλίο της Εσθήρ, αλλοιώνει εσκεμμένα τα υπόλοιπα χρονικά του δεδομένα, εμφανίζοντας μια χονδροειδή και ολοφάνερα σκόπιμη όπως θα δείτε αριθμητική σύγχυση. Διότι, ενώ παραδέχεται ότι η καθαίρεση της Αστίν και το ζήτημα εξεύρεσης νέας "βασίλισσας" γεννιέται στην αρχή του τρίτου χρόνου της βασιλείας του Ξέρξη, (Εσθ.1.3) και συγκεκριμένα, εφτά μόλις μέρες μετά την έναρξη του συμποσίου, (Εσθ.1.9), η Εσθήρ, η φλογερή αντικαταστάτρια της Αστίν, φτάνει στην αγκαλιά του απαρηγόρητου βασιλιά… ένα ολόκληρο χρόνο μετά! (Εσθ.2.12). Παρ’ όλα αυτά, δεν βρισκόμαστε κάπου στο τέταρτο έτος της βασιλείας του Ξέρξη, ως θα έπρεπε, αλλά: «η Εσθήρ εφέρθη προ του βασιλέως εις τον βασιλικόν οίκο, τον δέκατο μήνα του έβδομου έτους της βασιλείας αυτού»! Εσθ.2.16.
Δηλαδή, η Εσθήρ αντικαθιστά την Αστίν, στην αγκαλιά του απαρηγόρητου Ξέρξη, πέντε περίπου χρόνια μετά την απομάκρυνση της Αστίν και την λήξη του μοιραίου συμποσίου!!! Όπως καταλαβαίνετε, κάτι τέτοιο είναι εντελώς αφύσικο αλλά και ανακόλουθο ακόμα και με την ίδια την ιστορία της Εσθήρ! Είναι αδύνατον, το θέμα της αντικατάστασης της ποθητής Αστίν, να γεννήθηκε το 484 π.Χ. στην αρχή του τρίτου χρόνου της βασιλείας του βασιλιά Ξέρξη και η αντικατάστασή της απ’ την Εσθήρ, να έγινε το 479 π.Χ. δηλαδή, πέντε ολόκληρα χρόνια αργότερα, και το σημαντικότερο… μετά την συντριβή του Ξέρξη στην Ελλάδα! Κάποιοι λοιπόν έχουν αλλοιώσει σκόπιμα αυτές της χρονικές επισημάνσεις!
Οι αδέξια παρατραβηγμένες αυτές χρονομεταθέσεις στο βιβλίο της Εσθήρ, είναι εξαιρετικά αποκαλυπτικές! Για να συνειδητοποιήσουμε την αξία αυτής της υπερβολικής χρονομετάθεσης, πρέπει να θυμόμαστε συνεχώς ότι η καταστρεπτικότατη εκστρατεία του Ξέρξη κατά της Ελλάδος, συνέβη το 480 π.Χ. Έτσι θα γίνει αμέσως φανερό το γιατί η Εσθήρ έπρεπε να φτάσει στην αγκαλιά του Ξέρξη το 479 π.Χ. δηλαδή πέντε χρόνια μετά την Αστίν, (που υποτίθεται ότι έπρεπε να αντικαταστήσει) ώστε να βρεθεί στην αγκαλιά του Ξέρξη ένα χρόνο μετά τον φθοροποιό για τους Έλληνες πόλεμο!
Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η μετάφραση του βιβλίου της Εσθήρ (μετάφραση των Ο΄) έγινε στην πρωτεύουσα του Μακεδόνα στρατηλάτη και ένδοξου τιμωρού των Περσών Μεγάλου Αλέξανδρου και στο λαμπρότερο κέντρο της αυτοκρατορίας του, την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου υπό την επίβλεψη και το απειλητικό μεγαλείο ενός ένδοξου επίγονου του Αλέξανδρου, του Πτολεμαίου Β΄ (285-246 π.Χ.).
Για τους λόγιους Ιουδαίους μεταφραστές λοιπόν, ήταν παραπάνω από προφανής η ανάγκη, απ’ τα γραπτά τους κείμενα, να μην προκύπτει ότι η Εσθήρ εμφανίσθηκε στην αγκαλιά και τον κοιτώνα του μεγαλύτερου εχθρού των Ελλήνων Ξέρξη, πριν απ’ την εκστρατεία του (480 π.Χ.) κατά της Ελλάδος! Έτσι, ενώ η Εσθήρ γίνεται η εκλεκτή του βασιλιά, λίγο μετά το συμπόσιο, δηλαδή το 484 π.Χ., φτάνει στην αγκαλιά του… πέντε ολόκληρα χρόνια μετά! (το 479 π.Χ.) για να μην μπορεί κανείς ευθέως να χρεώσει στην Εσθήρ ή στον Μαρδοχαίο οποιαδήποτε ανθελληνική επιρροή στις επιθετικές κατά των Ελλήνων αποφάσεις του Ξέρξη!
Οι χρονομεταθέσεις αυτές (όποτε κι αν έγιναν) αν και υπερβολικές και εξόφθαλμες, έπαιξαν επιτυχώς μέχρι σήμερα τον διπλό τους ρόλο. Στους μυημένους ομοεθνείς της Εσθήρ, οι μισές (σωστές) χρονικές σημειώσεις μετέδιδαν επιτυχώς το πραγματικό μήνυμα της δραστικής ανάμειξης της Εσθήρ στην ιστορία, ενώ οι υπόλοιπες οι παρατραβηγμένες και αλλοιωμένες, αιώνες τώρα, εξοστράκιζαν με επιτυχία, τους ελάχιστους χλιαρούς υποψιασμούς των εκατομμυρίων θεοπαρμένων Ελλήνων και λοιπών απαθών αναγνωστών, της θεολογικά εξωραϊσμένης αυτής ιστορίας της Εσθήρ!
Βλέπε την συνέχεια στο άρθρο: Περί "θεών", ονείρων και "θαυμάτων":
www.epanellinismos.com/index.php?option=com_kunena&Itemid=71&func=view&id=7586&catid=8
Μ. Καλόπουλος
1) Ο συντηρητικότερος όλων Κτησίας γράφει: «Ξέρξης δε συνεγείρας στρατιάν περσικήν άνευ των αρμάτων ογδοήκοντα μυριάδας (800.000) και χιλίας τριήρεις ήλαυνε επί την Ελλάδα». Ο Ηρόδοτος όπως θα δούμε παρακάτω, καταγράφει ακόμα μεγαλύτερους αριθμούς.
2) Από το άρθρο του Γ.Δ. Καψάλη, τέως πρόεδρου του εκπαιδευτικού συμβουλίου μέσης εκπαίδευσης στην Εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη στη λέξη «Ξέρξης». Βλέπε επίσης στην λέξη «Εσθήρ», όπου ο Π. Ι. Μπρατσιώτης, καθηγητής της βιβλικής ιστορίας του Πανεπ. Αθηνών, ανεπιφύλακτα επιβεβαιώνει ότι: «ο σύζυγος της Εσθήρ, είναι ο Αχασβερός των Ο΄, δηλαδή ο Ξέρξης Α΄».
3) Στα Άβδηρα η λίμνη «Κύστειρον» αποξηράνθη, για να καλύψει τις ανάγκες των Περσών σε πόσιμο ύδωρ!
4) Ο Ηρόδοτος αναφέρει μάλιστα πως: «στην περιοχή του Αξιού ποταμού, λιοντάρια αφήνοντας τα λημέρια τους, έκαναν την νύχτα συχνές επιδρομές, κατασπαράζοντας μόνο τις καμήλες χωρίς να πειράζουν κανένα άλλο ζώο ούτε άνθρωπο» Ηροδ.7.126. Η λεπτομέρεια αυτή απαντάει στην διαφωνία των αρχαιολόγων, που ξεκίνησε με αφορμή ζωγραφική αναπαράστασης που βρέθηκε σε τάφο της Βεργίνας και που δείχνει τον Αλέξανδρο να κυνηγάει λιοντάρια. Οι πολυμαθέστατοι αυτοί αρχαιολόγοι, ισχυρίζονται κατηγορηματικά ότι δεν υπήρχαν την εποχή του Αλεξάνδρου λέοντες στην Μακεδονία. Ο Ηρόδοτος όμως τους διαψεύδει σαφέστατα.
5) Εχέδωρος (έχει-δώρα) ονομάσθη, επειδή κατά την αρχαιότητα ήταν χρυσοφόρος.
6) «Η Άμηστρις, η γυναίκα του Ξέρξη Α΄, στα γεράματά της κατάχωσε ζωντανούς δεκατέσσερις νέους, γιους επίσημων ανδρών της Περσίας, για να ευχαριστήσει τον θεό που της χάρισε το δώρο της ζωής». Ηρόδοτος 7.114. Η αποτρόπαια αυτή ανθρωποθυσία είναι πανάρχαιο χαλδαιικό έθιμο, βλέπε: ο ένοπλος δόλος "ζωντανοταφές στην Ουρ της Χαλδαίας", όπου περιγράφονται τα ευρήματα καταχώσεων εν ζωή εκατοντάδων ανθρώπων, στην γενέτειρα του Αβραάμ την Ουρ της Χαλδαίας.
7) «Πάλιν δε του Ξέρξου γράψαντος, πέμψον τα όπλα (ο Λεωνίδας) αντέγραψε, μολών λαβέ» Πλούταρχος Βιογρ. Αποφθέγματα Λακωνικά 225.C.11.
8) Τριακόσια ονόματα, που θα έπρεπε να τα γνωρίζουν ένα προς ένα όλοι οι Έλληνες!
9) Αυτούς που ο Ηρόδοτος αποκαλεί «άνδρες» με όλη την σημασία της λέξης, κάποιοι ελαττωματικής νοημοσύνης συγγραφείς, αποκαλούν «κίναιδους και τοιούτους»
10) «1207 τριήρεις» Ηροδ. 7.89 και «1800 πλοιάρια συνοδείας». Ηροδ. 7.97.
11) Ο Μαρδόνιος εσφαλμένα συγχέεται με τον Μαρδοχαίο, αφού αυτός είναι: «γιος της αδελφής του Δαρείου και του Γωβρύα» Ηροδ. 7.5.4. Άρα τουλάχιστον από την μεριά της Μητέρας του είναι Πέρσης και όχι εντελώς Εβραίος όπως ο Μαρδοχαίος, που ορίζεται ως: «γιος του Ιαΐρου εκ φυλής Βενιαμίν». Εσθήρ 2.5.
12) «Ως λέγεται υπό Περσέων» (Ηρόδ.7.6). Όπως ο ίδιος δηλώνει, τα περί των νυκτερινών θεϊκών εντολών (ονείρων), τα αντέγραψε από αφηγήσεις Περσών και δεν είναι κατ ανάγκην προϊόν φαντασίας, ή «χάριν δραματοποίησης», όπως πολλοί ισχυρίζονται.
13) Την πρώτη αυτή φορά, στο κείμενο δεν αναφέρεται καν τη λέξη όνειρο, αλλά: «κατύπνωσε (ο Ξέρξης) και εν τη νυκτί είδε όψιν». Ηροδ.7.12.5. από καθαρό λάθος κάποιες μεταφράσεις αντί της λέξης «όψιν» γράφουν «όφιν», μόνο επειδή οι δύο λέξεις γραμμένες φαίνονται σχεδόν ίδιες!
14) «Την νύχτα και εν ύπνω (Μας.: κατ’ όναρ) ήλθεν (άγγελος) και είπε προς τον (βασιλέα) Αβιμέλεχ, ιδού εσύ αποθνήσκεις εξαιτίας (Σάρρας) της γυναικός την οποίαν έλαβες». Γεν.20.3,
15) «Τρίτη όψις (εμφάνιση) εν τω ύπνω εγένετο». Ηροδ. 7.19.2.
16) Ηρόδοτος. 1.107 //2.139 //2.141 //3.30 //3.124 //3.149 //5.55 //6.107 //6.118 //6.131.
17) Κυριολεξία: «το κατά γράμμα εννοούμενον… Κατά την ακριβή ή βασική σημασία των λέξεων». Κυριολεκτικώς: «κατ’ ακριβολογίαν νοηθέν και όχι μεταφορικώς».
18) Ιστορικά η άλωση αυτή, της Αιγύπτου, τοποθετείται: «την άνοιξη του 484 π.Χ.». Βλέπε Ηρόδοτος 7.7. (ΠΟΛΥΜΝΙΑ). παραπομπή 18. Εκδόσεις Γκοβόστη.
19) Αυτές οι διορθωτικές επεμβάσεις άλλωστε, είναι και η μοναδική εξήγηση που στο ‘κατακρεουργημένο’ βιβλίο της Εσθήρ, η μορφή του Μαρδοχαίου εισάγεται δύο φορές, ακριβώς με τα ίδια λόγια! Βλ: Ο΄Εσθήρ1.1a. και Εσθήρ 2.5. (Ἐπανελληνισμός)
Πρώτη δημοσίευσις 6 Δεκεμβρίου 2011
